Teoria umysłu. Co warto wiedzieć chcąc wspierać rozwój dziecka?

Rozwój dziecięcy jest fascynującym procesem, pełnym zdumiewających zmian i odkryć. Jednym z kluczowych elementów tego nieustannego rozwoju jest zdolność do rozumienia myśli, uczuć i intencji innych osób, czyli posiadanie tzw. teorii umysłu. Co to dokładnie oznacza i dlaczego warto poświęcić uwagę tej koncepcji, gdy wspieramy rozwój dzieci?

Czym jest teoria umysłu?

Teoria umysłu, jako jeden z ośmiu obszarów umiejętności społecznych w metodologii Węglarz i Bentkowskiej, jest kluczowym elementem w zrozumieniu ludzkiej zdolności do analizy myśli, uczuć i intencji innych osób. Pierwszy raz pojęcie to pojawiło się w 1978 roku, kiedy to badacze Premack i Woodruff zainicjowali analizę procesu myślowego szympansów, a później również ludzi. 

W zwięzły sposób teoria umysłu definiuje się jako zdolność do wnioskowania o stanach umysłu innych jednostek, co obejmuje zrozumienie ich intencji, planów i potrzeb. Naturalnie, niemożliwe jest poznanie dokładnie tego, co ktoś myśli. Jednak, opierając się na obserwacjach, wypowiedziach i zachowaniach innych, jesteśmy w stanie formułować przewidywania dotyczące ich stanu umysłowego. Stąd właśnie nazwa “teoria umysłu”, która podkreśla charakter przewidywań i hipotez, jakie formułujemy w oparciu o nasze zrozumienie świadomości innych osób.

W jaki sposób rozwijać u dziecka teorię umysłu?

Rozwój teorii umysłu związany jest z treningiem umiejętności społecznych i interakcjami z innymi ludźmi. Dzięki zdobywanym doświadczeniom społecznym gromadzimy coraz to więcej informacji na temat otaczającego nas świata, co pozwala na sprawniejsze tworzenie wyobrażeń dotyczących myśli i uczuć innych osób.

Aby skutecznie rozwijać u dziecka teorię umysłu, kluczowe jest aktywne angażowanie się w trening umiejętności społecznych oraz regularne uczestnictwo w interakcjach z innymi ludźmi. Proces ten jest ściśle związany z doświadczeniami społecznymi, które pozwalają na stopniowe gromadzenie coraz większej ilości informacji na temat otaczającego nas społecznego kontekstu. To z kolei umożliwia bardziej precyzyjne tworzenie wyobrażeń dotyczących myśli, uczuć i intencji innych osób.

Ważnym elementem jest stwarzanie dziecku możliwości uczestnictwa w różnorodnych sytuacjach społecznych. Poprzez zaangażowanie w gry zespołowe, wspólne rozmowy, czytanie książek przedstawiających różne postaci i ich historie, dziecko zdobywa praktyczne doświadczenia, które stanowią podstawę dla rozwijania teorii umysłu.

Trzy obszary rozwoju teorii umysłu według metodologii Węglarz i Bentkowskiej

W swojej książce autorki zwracają uwagę na istotę trzech zagadnień w kontekście rozwoju teorii umysłu. Proponują zacząć od zauważania innych i rozwijania wyobraźni – są to składowe niezbędne do rozumienia perspektywy drugiego człowieka. Zauważanie innych stanowi podstawę nie tylko w rozwoju teorii umysłu, ale również empatii. Kwestia ta rozumiana jest przez autorki dwojako. Mowa o dostrzeganiu drugiego człowieka w sensie fizycznym (tego, jak jest ubrany, jak wygląda i jak się zachowuje) oraz psychologicznym (koncentracja na tym, co lubi dana osoba, jakie ma potrzeby). 

Chcąc rozwijać umiejętność zauważania innych, koncentrujemy się na umiejętności obserwacji, słuchania i zadawania pytań. Rozwijanie wyobraźni pozwala na „wejście w buty” drugiej osoby. Dzięki wyobraźni potrafimy zrozumieć intencje i przyczyny zachowania naszego towarzysza. W tym obszarze warto pamiętać o znaczeniu myślenia przyczynowo-skutkowego. Tworzenie połączeń między wydarzeniami ułatwi dzieciom postawienie się w sytuacji drugiego człowieka.

Rozumienie perspektywy innej osoby oznacza nie tylko obserwację zachowań i interakcję z drugim człowiekiem. Aby w pełni zrozumieć zachowanie, wnioskować na temat jego przyczyn oraz przewidywać przyszłe reakcje, konieczne jest postawienie się w sytuacji drugiej osoby, możliwe dzięki rozwojowi wyżej wymienionych zagadnień. Pomocne może być odwoływanie się do doświadczeń i emocji osób, które dziecko zna (z rodziny, bliskiego otoczenia czy fikcyjnych, ale dziecku bliskich). Dzięki temu zwiększa się świadomość, że nasze przekonania i myśli na dany temat nie zawsze muszą być tożsame z przekonaniami i myślami innych.

5 propozycji pracy podczas TUS

Wiesz już, czym jest teoria umysłu i na czym skoncentrować się chcąc wspierać jej rozwój u dziecka. Poniżej przedstawiamy 5 propozycji pracy, które mogą okazać się pomocne podczas zajęć TUS:

• wcielanie się w role – praktyka wcielania się w różne postacie pozwala dzieciom na empatyczne odczuwanie perspektyw innych osób. To doskonała okazja do rozwijania zdolności do rozumienia myśli i uczuć innych poprzez osobiste doświadczenie. Zabawy w role stymulują wyobraźnię i umożliwiają dzieciom wczucie się w sytuacje z różnych perspektyw.
• ćwiczenia dramowe – poprzez angażowanie się w różne sytuacje dramatyczne, dzieci rozwijają zdolność do analizy i interpretacji zachowań innych postaci. Ćwiczenia dramowe pozwalają na eksplorację różnych kontekstów społecznych, co sprzyja zrozumieniu różnorodności myśli i intencji.
• tworzenie historii – wymyślanie alternatywnego zakończenia: Kreatywne tworzenie historii, zwłaszcza gdy dzieci mają możliwość zmieniania zakończenia, rozwija ich umiejętność przewidywania, analizowania motywacji postaci i rozumienia, dlaczego ludzie podejmują konkretne decyzje.
• zabawa „Dlaczego?” – ta zabawa polega na wymyślaniu przez dzieci różnych powodów, które mogą skłonić postać w historii do danego zachowania. To doskonałe ćwiczenie, które kształtuje umiejętność analizy przyczyn i skutków, jednocześnie rozwijając teorię umysłu poprzez zgłębianie intencji postaci.
• zabawa „Co on czuje?” – poprzez określanie, jakie emocje może odczuwać osoba w danej sytuacji, dzieci praktykują rozumienie perspektywy emocjonalnej innych. To ćwiczenie pomaga budować empatię i rozwijać zdolność identyfikacji z uczuciami innych ludzi.

Więcej o naszych propozycjach pracy w ośmiu obszarach umiejętności społecznych na szkoleniu Trener TUS! :)

Źródła:

1. Węglarz J., Bentkowska D. (2020). Trening Umiejętności Społecznych Dzieci i Młodzieży. Przewodnik dla Terapeutów.